ԱՆՑՅԱԼԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑԱԾ
Բարեբախտություն ունեմ այս էջերը գրելու հենց իմ ծննդավայրում` Հայկական ՍՍՀ Վեդու շրջանի Սովետաշեն (նախկին Չանախչի) գյուղում: Բնությունը` այդ մեծագույն փորձարարը, այսօր տվեց այլակերպության իր հերթական դասը. տեղաց առաջին ձյունը, որ կարողացավ իր բարությամբ փոքրիշատե մեղմել այս լեռնաշխարհի դիմանկարի խստությունը: Իմ համագյուղացիք իրենց գյուղի մասին առածանման խոսք ունեն. «Քառասուն ձոր, ամեն ձորում էլ` քառասուն ձոր»: Իսկ որտեղ ձոր, այնտեղ էլ սար: Եվ ահա առաջին ձյունը եկավ այդ քառասուն անգամ քառասուն ձոր ու սարի վայրիվերումները փոքր-ինչ հարթելու: Հողն ու քարը (դժվար է ասել, թե այստեղ սրանցից ո՞րն է շատ) հանձնվել են սպիտակի մեղսագործությանը: Միայն տերևաթափ ծառերն են համառաբար ընդգծում իրենց սևը` վանականների պես իրենց հավատարմությունը վկայելով երկնքին…
Բայց միայն ձյունից չէ և միայն այսօր չէ փոխվել իմ ծննդավայրը: Քառասուն տարի առաջ այստեղ հարթ ու հողածածկ տանիք չուներ միայն եկեղեցին: Գարնանը թզաչափ խոտ էր ծփում տանիքների վրա և նրանց մեջ եկեղեցին, իր թիթեղե դեղինով, հիշեցնում էր կանաչի մեջ ծնրած ուղտ: Չլիներ նա` կարելի էր կարծել, թե գյուղն ունի մի ընդհանուր տափակ տանիք. տները մեջք մեջքի էին տվել, հպվել իրար, ինչպես բուքից հալածված անասունները, իսկ եղած ծուռտիկ-մուռտիկ փողոցներն էլ (ամոթ է փողոց ասելը) այնքան էին նեղլիկ, որ տեառնընդառաջի տոնին չափահաս երեխաները, խարույկների վրայից թռչկոտելով` կրակ էին տանում գյուղի մի ծայրից մյուսը` ոչ թե փողոցներով, այլ տանիքների վրայով…
Այն տունը, որտեղ ես ծնվել եմ… Բայց տուն չպիտի ասեի, այլ նկուղ` այս բառի ոչ պատկերավոր իմաստով: Իմ նախնիների ազգանվանը սերնդե սերունդ կպած է եղել «Տեր»-ը, որ հոգևոր դասի տիտղոսն էր: Իմ պապերը սաներն են եղել Էջմիածնի հռչակավոր Ճեմարանի, որ տալիս էր, ինչպես որոշակի գիտեմ հիմա, արդի համալսարանի բանասիրական բաժանմունքից ոչ պակաս կրթություն: Նրանք երկհարկանի տուն են ունեցել` նկուղով և պատշգամբներով: Բայց 1918-21 թվականներին մեր գյուղացիք ստիպված են եղել երեք անգամ լքելու իրենց տուն ու տեղը: Եվ եթե իմ պապերի հսկայական գրադարանից մնացել էր միայն Նարեկը` հրդեհի սպին կաշվե դեմքի վրա և որբացած` զրկված ընթերցողից, ապա նրանց երկհարկանի տնից էլ մնացել էր լոկ այն, ինչ չի վառվում` գետնափոր նկուղը: Այնտեղ էլ ծնվել եմ ես 1924 թվականի հունվարի 26-ին:
Պատմության կամեցողությամբ հորս կրթությունը վերջացել է գրաճանաչությամբ: Մայրս այդ բախտին էլ չի արժանացել: Հայոց այբուբենի ամենահեշտ գրվող տառը «ա»-ն է: Եվ փոքրիկ քույրս հաճախ էր մորս հոգին հանում «Բա «ս» գրել էլ չգիտե՞ս »: Չգիտեր ու չգիտի…
Այդ պատճառով չէ՞ր արդյոք, որ ապրածս կյանքի կեսից ավելին (ամբողջ 23 տարի) անցավ ուսման վրա:
Դպրոց գնացի շատ վաղ` 6 տարեկան հասակում, ըստ որում արդեն գրաճանաչ և թվաբանական 4 գործողությանը տեղյակ: Միջնակարգն ավարտեցի գյուղում: Սիրում էի բոլոր առարկաները այդ թվում նաև ֆիզիկա–մաթեմատիկականները: Դժվարանում եմ ասել, թե ի՞նչն էր ավելի մեծ հաճույք պատճառում. երազած վեպի ընթերցանությո՞ւնը, թե՞ երկրաչափական խնդիրների լուծումը:
Զարթոնքի տարիներ էին, բայց և դժվարին տարիներ: Չկար թուղթ ու մատիտ: Չկար դասագիրք: Հաճախ ամբողջ դասարանը սովորում էր մեկ հատիկ դասագրքով: Պակասում էին ուսուցիչները, եղածներն էլ` միջնակարգ և նույնիսկ թերի միջնակարգ կրթության տեր: 9-րդ դասարանում, օրինակ, մեր ֆիզկուլտուրայի դասատուն էր որքան հաղթանդամ, նույնքան համակրելի մի երիտասարդ: Նույն այդ երիտասարդը 10-րդ դասարանում ստիպված էր մեզ գրականություն ավանդել: Երեկ` ֆիզկուլտուրա, այսօր` գրականություն: Եվ դասավանդեց. գիշերները ես գրում էի հաջորդ օրվա մեր անցնելիք գրողի «կյանքն ու գրական գործնեությունը», և առավոտյան նա թելադրում էր մեզ իմ գրածը, ըստ որում բոլորի հետ մեկտեղ նրա թելադրածը գրում էի նաև ես: Եվ այդպես` կլոր տարին…
Դեռ չէի ածիլվում, երբ ընդունվեցի Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական բաժանմունքը` հիասթափեցնելով իմ բոլոր դասատուներին, բացի գրականության ուսուցչից և … մորիցս, եթե սա իմանար, թե ի՞նչ է բանասիրականը և ինչո՞ւ եմ ընդունվել այդ բաժանմունքը: Ուսուցիչներիցս յուրաքանչյուրը համոզված էր, որ ուսումս կշարունակեմ իր առարկայի խորացմամբ: Գաղտնապահ երեխա էի: Ոչ թե ծածկամիտ, այլ գաղտնապահ: Այն ժամանակ ես չգիտեի, իհարկե, «ինքնասիրություն», առավել ևս «արժանապատվություն» բառերը: Բայց հիմա գիտեմ, որ գաղտնապահությունը պայմանավորվում է այդ հատկանիշներով: Եվ գիտեմ նաև, որ գաղտնապահ երեխաները հետագայում դառնում են շա՜տ անկեղծ և ուղղամիտ մարդիկ…


Եվ գաղտնապահ էի հատկապես մի բանում:
Տասմեկ տարեկան էի, երբ գրեցի առաջին ոտանավորս: Եվ ինչի՛ մասին չէր, այլ ո՛ւմ: Զինաիդայի՛ մասին: Այս Զինաիդան էլ դասընկերուհիս չէր, այլ… Տուրգենևի հերոսուհին: Գիրք չկար: Գյուղից գյուղ էինք գնում` գրիք խնդրելու: Կյանքումս մեծ գողություն էլ եմ արել. 3-4 հոգով «կտրեցինք» շրջակա 3-4 գյուղի դպրոցական գրադարանները` կեսգիշերին, գողության բոլոր կանոնների համաձայն: Գողություն` կարդալու ծարավից: Գլխավորը ես էի: Ու գրքերի մեծագույն մասն էլ ինձ էր հասնում: Ու կարդում էի ամեն ինչ. արգելված Րաֆֆու բզկտված վեպը (կեսն արտագրեցի), Դարվինի «Տեսակների ծագումը» (կոնսպեկտավորեցի), մենագրություն Դավիդ Ռիկարդոյի և Ադամ Սմիթի մասին (ինչպե՞ս հասկանայի) և նույնիսկ … «Ռազմական արվեստ» (ի՞նչ հասկանայի): Եվ որովհետև այդ օրերին լույս էր տեսել Տուրգենևի «Երկեր»-ի առաջին հատորը, ուրեմն նաև «Առաջին սեր»-ը: Տասնմեկամյա մանուկն ի՞նչ էր հասկացել այդ սքանչելի վիպակից, - դժվարանում է ասել իր 41-ամյա աճորդը: Բայց որ նա իր առաջին ոտանավորը գրել է ոչ թե տոնածառի, մայիսի 1-ի, կամ մեկ այլ տոնի մասին, այլ տուրգենևյան Զինաիդայի, - սրտաշարժ փաստ չէ՞:
Կարդում էի…
Ու մերոնք երկյուղում էին, թե… կգժվեմ: Գյուղացիք համոզված էին, որ շատ կարդալուց մարդկանց աչքերին կա՛մ սև ջուր է իջնում, կա՛մ խելքերն են թռցնում: Ծնողներիս վախը կրկնապատիկ էր, որովհետև մեր գյուղացիք համոզված են եղել , որ իմ հայրական պապը … «շատ կարդալուց գժվել է»: Եվ անհիմն էլ չի եղել նրանց կարծիքը: Պատմում էին, որ նա` եզները լծած, սերմացուն ջորուն բարձած, գնում է վար անելու, և ինչ-որ գիրք բացելով` մոռանում է ոչ միայն լծված եզների գոյությունը, այլև այն, որ սերմացուի 8 փթանոց պարկերը չի իջացրել ջորուց:
Պապիս գժվածության մասին այսօրինակ տասնյակ այլ ապացույցներ էլ էին պտտվում: Բայց հետագայում, 30-ական թվականների վերջերին, նրա հատուկենտ ժամանակակիցները սկսեցին հուշել նույնքան և ավելի ապացույցներ` այս անգամ էլ այն մասին, որ պապս ոչ թե խելագար էր, այլ… համարյա թե մարգարե, որովհետև…«օղորմածիկը ի՛նչ ասում էր` կատարվեց»…
Եվ, հավանաբար, պապեկան այդ արյունն էր շրջում մեջս` ստիպելով գիշերներ լուսացնել ձեռքս ընկած գրքի վրա և վախ ներշնչելով ծնողներիս, թե ես էլ «շատ կարդալուց կգժվեմ»: Եվ որովհետև նրանց խրատ-հորդորանքը արդյունք չէր տալիս (ես շարունակում էի «գժվելու» ճանապարհը), ապա անգրագետ մայրս հաճախ էր տեղիք տալիս հետևյալ երկխոսությանը.
-Էսքան որ կարդում ես, աչքերիդ մեռնեմ, ի՞նչ պիտի դառնաս. վարժապե՞տ:
-Բա ի՛նչ, - պատասխանում էի ես:
-Ոնց որ էս բոլոր վարժապետնե՞րը:
-Բա ո՜նց:
-Էհ, կուրանամ ես, չելա՜վ…
-Բա ի՞նչ կուզեիր, որ լինեի:
Մայրս, ինչպես ասացի, անգրագետ էր: Նա, բնական է, չգիտեր ո՛չ «գրող», ո՛չ էլ «բանաստեղծ» բառերը: Բայց նա ակամա լսում էր իմ ու քրոջս բարձրաձայն ընթերցանությունը, ուստի և գիտեր, օրինակ, Գիքորի տխուր պատմությունը: Այն ժամանակ նա տակավին միտը չէր պահել նույնիսկ Հովհաննես Թումանյանի անունը: Ուստի և իմ «Բա ի՞նչ կուզեիր, որ լինեմ» հարցին պատասխանում էր.
-Էսքան որ կարդում ես, գոնե դառնայիր էն «Գիքոր»-ը գրողի պես մարդ:
Ես` գաղտնիքս մեծ – ինքս փոքրիկ, արդեն վաղու՜ց համոզված էի (ոչ թե երազում էի, այլ համոզվա՛ծ էի), որ դառնալու եմ «էն «Գիքոր»-ը գրողի պես մարդ», այսինքն` գրող կամ բանաստեղծ: Բայց այդ մասին գիտեի լոկ ես ու մեկ էլ… Աստված: Եվ կյանքիս առաջին մեծ զարմանքն էր, թե որտեղի՞ց մայրս իմացավ այն, ինչ հայտնի է միայն Աստծուն: Այն ժամանակ ես չգիտեի, որ եթե բանաստեղծները Աստծու հետ ունեն միջնորդված առնչություն, ապա նրանց մայրերը Աստծուն հաղորդակից են անմիջապես…
«էն «Գիքոր»-ը գրողի պես մարդ դառնալու» անկասկած համոզվածությամբ էլ ես համալսարան գնացի: Այն ժամանակ լրագրերում տպված ամեն մի ոտանավոր ինձ թվում էր գլուխգործոց և ոտանավորի գլխին կամ տակը տպված ամեն մի ազգանուն` հանճար: Բայց համալսարանական կյանքիս առաջին իսկ ամիսը իմ հափշտակության և համոզվածության վրա ոչ միայն պաղ ջուր լցրեց, այլև մտրակեց ինձ կրակե այն խարազանով, որի շաչյունի բառացի թարգմանությունն է «ուշքի գալ»-ը:
Ամենից առաջ` իսկույն հասկացա, որ բան չգիտեմ, այսինքն` գիտեմ լոկ այն, ինչ գրված է եղել մեր քրեստոմատիայում. հատված մի վիթխարի վեպից (բայց ոչ վեպը), երկու ոտանավոր` մի մեծ բանաստեղծից (բայց ոչ բանաստեղծին), երկու սուտ ու կես ճիշտ (բայց ոչ խեղաթյուրված ճշմարտությունը), ոչ թե գրական քիչ թե շատ նկատելի ընթացք, այլ մի քանի տուփերի ոխերիմ հարևանություն` «խոշոր բուրժուազիայի գաղափարախոս», «մանր բուրժուազիայի ներկայացուցիչ», «պրոլետարական գրականության վետերան», «թթու նացիոնալիստ», «կղերական մտածողության քարոզիչ»… Նույնիսկ հայոց գրականությունից իմացածս ավելին չէր, քան Գերագույն խորհրդի պատգամավորների ցուցակը. անուն-ազգանուններ` համառոտ կենսագրությամբ, և գործնեության առավել քան աչառու շարադրանք, բայց ոչ բուն գործնեություն:
Նաև չուշացա հասկանալ, որ անգրագետ եմ: Այն ժամանակ դեռ ականջիս դեռ չէր հասել Մաքսիմ Գորկու ահռելի ճիչը. «Ի՜նչ երջանկություն է գրագետ լինելը»: Բայց ինձ այդ ճիչը չհամակեց միայն, այլև սարսափի մատնեց, երբ ոչ թե իմացա ի լրո, այլ զգացի սեփական ուղն ու ծուծովս, որ եթե գրագետ լինելը դժվար է ընդհանրապես, ապա քառակի դժվար է գրագետ լինելը հայերենից, որովհետև հայոց լեզուն լավ իմանալ նշանակում է տիրապետել… չորս գրական լեզվի (գրաբար, միջին հայերեն, արևմտահայերեն, արևելահայերեն): Իսկ եթե սրան էլ ավելացնենք, որ հայերենն ունի նաև 60 բարբառ, որոնցից շատերն իրարից ավելի են հեռու, քան ռուսերենը ուկրաիներենից, և որ իմ մայրենի բարբառը գրական հայերենին մոտիկ է նույնքան, որքան չեխերենը ռուսերենին,- ապա կուրվագծվեն հայերենը տիրապետելու դժվարության մոտավոր սահմանները:
Բայց իմ ահավոր հիասթափությունը չէր վերջանում միայն այսքանով` այս երկկողմանիությամբ: Իմ հիասթափությունը խորանարդվեց` ստանալով նաև երրորդ նիստ. հասկացա , որ ես… բանաստեղծ չեմ:


Դա ինձ հասկացրեց, ամենից և ամենքից առաջ, Եղիշե Չարենցը:
Ես այդպես էլ բախտ չունեցա նրան տեսնելու. Երևան գալուցս երեք տարի առաջ նրան սպանել էին բանտում: Նրա գրքերն այրված էին . նրա անունը տվողին սպառնում էր բանտ ու աքսոր. ում երեկ պաշտոնապես կոչում էին «սովետահայ գրականության ողնաշար», այսօր դարձել էր «ժողովրդի թշնամի»: Բայց դեռ մնացել էին մարդիկ, որոնք պահել էին նրա այս կամ այն գիրքը` իրենց և իրենց ընտանիքը կործանելու վտանգը կոխելով: Ու նրանց միջոցով էլ Չարենցը նստեց հանրակացարանային իմ չոր մահճակալին, մինչև վերջ բացվեց իմ առջև, և հենց այն է ուզում էր ասել, երբ ես կախեցի նրան և ինքս ասեցի.
-Հասկացա, որ բանաստեղծ չեմ:
Հասկացա, որովհետև մինչև հիմա այդ կարծում էի, թե բանաստեղծությունը ոտանավոր գրելն է` օրացուցային այս կամ այն թվականի առթիվ, գովքն է` հանճարեղ առաջնորդի կամ նրա մարտական զինակցի, խառնուրդն է երկու բաժին ծաղկի և մի բաժին առվի ջրի, երբ պետք է` վերամբարձ-ճոռոմ ոճով (որ անում էին «մարտիկ-պոետներ»-ը), եթե հարկավոր է` աշուղական հանգով (որ բնագավառն էր «հուզական լիրիկա»-յի): Ես տակավին չէի նկատել, որ այսօրինակ գրականությունը, վերջին հաշվով, զբաղված է ոչ այլ ինչով, քան չակերտներ դնելով, իսկ հիմա սկսում էի հասկանալ, որ գրողի առաջնահերթ պարտականությունը փակագծեր բացելն է և ոչ թե չակերտներ դնելը: Ես դեռ չգիտեի, որ քաղաքականությունը միջնորդ է բանաստեղծի և ժամանակի միջև, բայց սկսում էի կռահել, որ այդ միջնորդը, տվյալ պայմաններում, ոչ այնքան գործ է սարքում, որքան փչացնում:
Ես սկսում էի փրփուրի ու քափի ոչ բարով պոեզիան զանազանել ճշմարիտ բանաստեղծությունից և հասկանալ, որ այս վերջինիս մասին է մեր 20-ամյա մեռած հանճարը ասել. «Ո՜հ, հատակն են իմ փրփուրներս» (Պ. Դուրյան).
որ… բանաստեղծությունը շղթայել օրացույցին` նույնն է թե Բախի խորալը նվագել ստադիոնում կամ «Խորհրդավոր ընթրիքը» փակցնել բաղնիքում.
որ… ճշմարիտ բանաստեղծությունը գործ չունի «ալելուիա»-ի և «ամեն»-ի հետ. ամենաշա՜տը՛ նա կարող է մարդկանց տոն պարգևել կամ մեղմել սգի կսկիծը.
որ… ճշմարիտ բանաստեղծություն գրելը պիտի լինի ինքնազատագրության պես բան և ոչ թե թամադայություն.
որ… բանաստեղծը ներքին այրման շարժիչ է և ոչ թե ջրաղացի` օտար մի ուժով պտտվող.
որ… «բանաստեղծ» կոչումը կրծքանշան չէ` առնես ու ամրացնես կրծքիդ կամ գլխարկիդ. բանաստեղծը նա է, ով ունի իր ստորերկրյա ջուրը, իր արտեզյան երակը.
որ, վերջապես, գրելու և գրելացավի միջև ընկած է մի անտեսանելի անդունդ, մի երևակայելի, բայց անժխտելի ջրբաժան գիծ, մի, եթե կուզեք, փոքրիկ… առվակ, որի մեջ, սակայն, հազարավորներն են խեղդվում:
Չարենցն ինձ օգնեց տեսնելու այդ անդունդը, այդ ջրբաժան գիծը և այն փոքրիկ առվակը, որի մեջ ես չուզեցի խեղդվել: Միայն Չարենցը հազիվ թե օգներ, եթե նրան չաջակցեր իմ սեփականությունը` ինքնասիրության և արժանապատվության զգացումը:
Լավ է լինել լավ ընթերցող, քան վատ գրող:
Ու ես երդվեցի` այլևս ոտանավոր չգրել: Եվ իսկապես էլ չգրեցի: Ես ինձ տվեցի ուսման և, առաջին հերթին, հին հայերենի իմացությանը: Հայ բազմադարյան գրականությունը կամաց-կամաց դադարեց terra incognita լինելուց: Ես ինձ լրջորեն նախապատրաստում էի գրականագիտության և բանասիրության: Այսպես անցավ համալսարանական երկու տարիս: Չմոռանամ ասելու (մոռանալու բա՞ն է), որ համալսարանական ուսումնառությունս համընկավ պատերազմին. պատերազմն սկսվեց, երբ ես ավարտում էի առաջին տարվա դասընթացը, և ավարտվեց, երբ ես ավարտում էի համալսարանը: Պատերազմին չմասնակցելուս պատճառը տարիքս էր (միայն երկրորդ կուրսի վերջում զինվորական գրքույկ ստացա), և որովհետև երրորդ կուրսը փաստորեն վերջին կուրս էր (4-5 կուրսերին միանգամից ավարտեցրին ու բանակ տարան), ապա, ըստ գործող օրենքի, մեր կուրսեցիք «броня»-ի տակ եղան մինչև պատերազմի վերջը: «Իմ փոխարեն» 50-ամյա հայրս էր բանակում…
Ին՜չ տարիներ էին: Հիշելն անգամ սարսուռ է պատճառում: Սով: Ցուրտ: Փայտոջիլների արշավանք: Էլեկտրական լամպի այրվելն անգամ հավասար էր հացի գրքույկ կորցնելուն, որովհետև նոր լամպ ճարելը համարյա թե անհնարին էր (տղաներից մեկին, որ շուտով գիտությունների դոկտոր է դառնալու, համալսարանից հեռացրեցին` արտաքնոցից մի լամպ «գողանալու» համար): Արտառոց է թվում, թե մենք ինչպե՞ս չմեռանք սովից կամ թոքախտից: Բայց չմեռանք: Ավելին. լցվեցինք նոր սիրով ու ատելությամբ…
Ես սիրում եմ լավ ձեռագիրը, ինչպես այլոք սիրում են լավ հագուստ կամ գեղեցիկ իրեր: Ու եթե շատերն են կոլեկցիոներություն անում, ապա իմ «կոլեկցիոներությունն» էլ դրսևորվում է գեղեցիկ գրեր ընդօրինակելու մեջ: Ու մի դասընկեր ունեի, որի «ե»-ն շատ հավանում էի և ջանում էի ընդօրինակելով յուրացնել: Հանրակացարանային սեղանի սփռոցը (այն էլ պատերազմի տարիներին) չէր կարող լինել այլ բան, քան լրագիրը: Հիշում եմ, որ այդ «սփռոց»-ի վրա ես անվերջ վարժվում էի «ե» գրելուն: Հետո չեմ հիշում ոչինչ. կարծես քունս տարած լիներ: Իսկ երբ «արթնացա»` բանից պարզվեց, որ լրագրի ամբողջ էջով գրվել է մի - տե՜ր Աստված – բանաստեղծություն: Այսպես ես, ակամա, երդմնազանց եղա (չէ՞ որ երդվել էի ոտանավոր չգրել), բայց գործածս «մեծ մեղքը» ինքս ինձ ներեցի, երբ կարդալով գրածս` տեսա, որ «ե»-ով սկսվող այդ ոտանավորը այլևս ոտանավոր չէ, այլ բանաստեղծություն:
Նշանավոր 1942-ին էր դա, այն թվականին, երբ բեկում սկսվեց պատերազմի մեջ: Իմ սեփական բեկումն էլ կատարվեց նույն թվականին:
Առաջին լուրջ բանաստեղծությունս, որ անտիպ է, ինչպես այդ տարիներին գրած իմ համարյա բոլոր բանաստեղծությունները, հենց այդպես էլ կոչվում է` «Լինել թե չլինել»: Ես գիտակցաբար որոշել էի «չլինել»: Իմ «ես»-ի տակ գտնվող «ես»-ը վճռել էր «լինել»…
Նույն թվականին էլ գրական ամսագրում խմբագիրը հանդգնեց տպել իմ առաջին բանաստեղծությունները: Ասում եմ «հանդգնեց», որովհետև կյանքը չուշացավ ապացուցելու, որ դա իսկապես հանդգնություն էր այդ օրերին: Խմբագիրը հեռացվեց (նաև այդ պատճառով): Իսկ ինձ դարձրեցին մի… քայլող կախարան, որ զրնգացնում էր իր վրայից կախ տրված բազմաթիվ «իզմ»-երի զանգուլակները: Հիմա, մտովի վերադառնալով այդ օրերը, առավել պարզ եմ տեսնում իմ մեղքը, որ մոտենում էր հանցագործության. Ես բաց դռներ չէի ծեծել, ուստի և իմ ճակատին շրխկացին բոլոր բաց դռները, և բանը վերջացավ այպես, ինչպես ավարտվում է հիշածս «Լինել թե չլինել» բանաստեղծությունը. «Դեռ սկիզբ չունեցած` ունեցա վերջ»: Այլևս տպագիր ո՛չ մի տող` մինչև 1948 թվականը:
Հին Եգիպտոսում մի սովորույթ է եղել. սանդալի ներբանին նկարում էին թշնամուն, այսպիսով ամեն օր կոխկրտում էին նրա արժանապատվությունը: Սանդալը ամեն ոք կարող է ունենալ, բայց ամեն մի արժանապատվություն գետնին չի փռվում, որ կոխկրտվի: Արժանապատվությանս կողքին էլ դեռ այնքան շատ բան կար անելու, որ տպագրվելու կամ «իզմ»-երից ազատագրվելու մասին մտածելու ժամանակ չկար: Ավարտեցի համալսարանը: Ընդունվեցի ասպիրանտուրա` հայոց հին և միջնադարյան գրականություն մասնագիտությամբ: Վերջացել էր արյունոտ պատերազմը, բայց միայն պատերազմական վերքերը չէին, որ մխում էին. բացվում էին նորանոր վերքեր: - «Հայրենիքի հայրը» հայրենիք ասելով սեփական կալվածք էր հասկանում: «Բոլոր ժամանակների հանճարը», երդվելով պատմության անվամբ, չէր հասկանում, որ անհնարին է կռվել պատմության հետ: Եվ «բոլոր ժողովուրդների հայրը» չէր ուզում հասկանալ, որ պետք չէ բոլոր ժողովուրդների հերն ու մերը անիծել` «ժողովուրդ» բառ դարձնելով դիմակ աբսոլյուտիզմի համար: Ասում էր` «Կադրերն են որոշում ամեն ինչ», բայց այդ կադրերի ֆիզիկական կամ բարոյական ոչնչացումը իր հաճույքներից մեծագույնն էր: Մարդուն կոչում էր «ամենաթանկ կապիտալ», բայց այդ կապիտալը ծախսում էր այնպես, կարծես թե թշնամական երկրի ավար լիներ: Մի անգամ անկեղծ եղավ` մարդուն կոչեց «винтик»: Բայց դա էլ կիսատ անկեղծություն էր, որովհետև նա մարդուն ոչ միայն «винтик» էր համարում, այլև կեղտոտ բուրդ կամ փալաս, որոնք լվացվում- մաքրվում են, ինչպես գիտենք, ծեծելով: Բայց մարդը, նույնպես գիտենք, որքան «винтик» չէ, առավել ևս կեղտոտ բուրդ կամ փալաս չէ…


Գեղեցիկը միշտ չէ, որ առողջ է, մինչդեռ առողջը միշտ գեղեցիկ է: Գեղեցիկ էր մեր նպատակը, գեղեցիկ էին մեր խոսքերն ու կոչերը: Բայց անառողջ էր կյանքն ու իրականությունը: 37 թվանշանը ողջ աշխարհի համար ունի միայն մեկ նշանակություն. 37-ը մարդու նորմալ ջերմաստիճանն է: Իսկ մեզ համար դա (37 թվականը) ջերմաստիճանի մի այնպիսի աննորմալ բարձրացում էր, որ միլիոնավոր մարդկանց սառցահարեց մենախցերում, Սիբիրում, բևեռամերձ գոտում, իսկ մնացածներին էլ` իրենց տանը, իրենց սրտի մեջ: Շքահանդեսներ և հոբելյաններ սիրող «Հայրենիքի հայրը» չկարողացավ չկատարել 1937-ի 10-ամյա հոբելյանը` 1946-48 թվականները դարձնելով 1937-ի վերահրատարակություն: Այս ամենը առավել սուր էր զգացվում արվեստի ու գիտության աշխարհում, որտեղ գործողներին նա կոչում էր «օգնական» վսեմ բառով, բայց փաստորեն դա նվաստացուցիչ «պոչ»-ի իմաստն ուներ: Մեր կյանքն այլ բան չէր, քան պարտքի վեհ գիտակցություն, և մի՞թե արժեր, որ կյանքն անցներ պարտքի այդ վեհ գիտակցության և մահալից տագնապի արանքում: Մեր կյանքն այլ բան չէր, քան անմնացորդ ծառայություն երկրին ու ժողովրդին: Եվ արժե՞ր այդ վսեմ ծառայությունը հանգեցնել լեզվազուրկ և մտազուրկ ծառայի դերին: Այդ տարիներին ամեն ազնիվ մարդ եթե պիտի ծիծաղեր, ապա արցունքների միջից, այնինչ ստիպված ծիծաղում էին արցունքոտվելու չափ: Բոլոր թվերից երջանկագույնը դարձել էր 3-ը, որովհետև դա էր խորհրդանիշը Նորին Մեծության Միջակության: Լավագույն անտառի նմուշը… գազոնն էր: Արվեստագետի ստեղծագործությունը նմանվել էր թվաբանական խնդիր լուծող աշակերտի գործի. խնդրագրքի վերջում տրված էր խնդրի պատասխանը. արվեստագետի գործն էր ամեն ինչ անել, որպեսզի ստացվի նախապես տրված պատասխանը: Մինչդեռ արվեստագետը աշակերտ չէ, այլ մաթեմատիկոս, որ ինքն է նորանոր խնդիրներ կազմում: Ամեն ինչ արվում էր, որ բանաստեղծությունը դառնա պատրաստի պատասխան նախապես տրված հարցի, ինչպես, օրինակ, պիոներների «Մի՛շտ պատրաստ» պատասխանը: Մինչդեռ բանաստեղծության աշխարհում կարող է տեղի ունենալ ամեն արարած, բացի… թութակից: Իսկ մեր այն ժամանակվա վեպերի ճնշող մեծամասնությո՞ւնը. դրանք անպատճառ պիտի վերջանային այնպես, ինչպես Սուրբ գիրքը` Հայտնությամբ և Ահեղ դատաստանով. չարերը պիտի պատժվեին, բարիները… պարգևատրվեին…
Հայերս առած ունենք. «Մեռածի ետևից` կա՛մ լավը, կամ ո՛չ մի բան»: Բայց խոսքը Ստալինի մասին չէ, այլ Ստալինիզմի, որ անհատ չէր, այլ երևույթ, իսկ եթե անհատ էր, ապա ծնել էր պաշտամունքը ոչ միայն Անհատի, այլև Անհատազրկության: Ուստի և սեփական կարծիք ունենալը հավասարվել էր հերետիկոսության: Չէր կարելի ունենալ նույնիսկ սեփական բառապաշար. համանիշների խրձից ընդունելի էր միայն մեկը` այն, որ մաշվում էր լրագրերի մեջ: Հարյուրավոր բառերի և դարձվածքների վրա դրված էր տաբու, այդ թվում նաև «ես»-ի` իր բոլոր հոլովաձևերով: Մինչդեռ զսպվածությունը հասցրել էին համարյա քաղաքական մեծ խելքի կամ հավատամքի աստիճանի` մոռացության տալով, որ նմանօրինակ զսպվածությունը կարող է իր հերթին հասցնել երիկամների անբուժելի հիվանդության, իսկ այդպիսի հավատամքից կարող է մեռնել ինքը հավատը…
Բախտավորությունը հազար ու մի ձևերով է դրսևորվում: Բայց դրանց մեջ լավագույնը, ըստ իս, ճիշտ սերվելն է: Մարդիկ միշտ գոհ են իրենց խելքից և դժգոհ իրենց բախտից: Թող նույն մարդիկ ինձ արտառոց բացառություն համարեն. ես գոհ եմ իմ բախտից: Ես, ինչպես երևում է, ճիշտ էի սերվել: Սկսած 1942-ից, այսինքն` իմ գիտակցական կյանքի սեմից, ես կյանքին ու աշխարհին նայում էի այնպես, ինչը հետագայում (XX համագումարի որոշումներով) դարձավ համընդհանուր կանոն մեր կյանքի ու երկրի համար: Շնորհիվ այս բանի էլ, իմ շատ գրչակիցների համեմատությամբ, ես կարողացա խուսափել շատ մեղքերից: Մեղքերից, բայց ոչ դժբախտությունից: Իմ կյանքի լավագույն տասնամյակը անցավ ինքնամաքառման մեջ. ամեն ինչ գնաց երկու բանի վրա: Նախ` դիմանալու: Դիմացա, բայց ին՜չ գնով: Իմ տասը տարվա աշխատանքը մնաց ու մնում է գզրոցում. իր ժամանակին` չէր կարելի, իսկ հիմա` չարժի: Այդ տարիներին ես հասկացա, որ մի բան մտածել և այլ բան ասելը անբարոյականության վատթարագույն տեսակն է, ինչպես որ հարկադրաբար սիրելն էլ վատթարագույն շնականությունն է: Ես այն ժամանակ չգիտեի, որ կվակուտի ցեղի հնդիկների համար ապրանք կամ դրամ պարտք վերցնելը հավասարազոր է խայտառակության: Պարտք վերցնողը գրավ է դնում իր անունը և մինչև վերադարձնելը մնում է անանուն: Ծանոթները նրան հանդիպելիս բարևում են ձեռքի արհամարհական թափահարմամբ կամ արհամարհական կանչով: Բազմատեսակ կարիքների մեջ` ես գերադասեցի «պարտք չվերցնել», որովհետև արվեստագետն իր անունը պիտի թանկ գնահատի իր կյանքից էլ առավել: Ես տեսնում էի, որ իմ շրջապատում, կվակուտի ցեղի վերոհիշյալ սովորույթին հակառակ, «պարտք վերցնողները» իրենց անունը ոչ միայն գրավ չեն դնում ու մնում անանուն, այլև, ընդհակառակը, դրանով իսկ մեծ անուն են հանում: Բայց ես գիտեի, որ դա անցողիկ է: Ես գիտեի, որ լերմոնտովյան «на время – не стоит труда» խոսքը որքան սիրո մասին է, կրկնակի` արվեստի: Ես հասկացել էի, որ ժամանակը արվեստի համար պիտի բարի հայր լինի և ոչ թե բռի ամուսին. ժամանակը պիտի պահի ու մեծացնի նրան, մանկան պես, և ոչ թե բռնաբարի ու խոհանոց քշի: Առածն է ասում է, որ «Եթե ժամանակը սրտովդ չէ` դու ժամանակի սրտովը եղիր»: Այս առածի մեկ ուրիշ արյունակիցն էլ ձայնակցում է, թե` «Որտեղ հաց` այնտեղ կաց»: Եթե սրանք ուղեցույց կարող են լինել նույնիսկ ամեն մարդու համար, ապա ոչ արվեստագետի: Եվ արվեստագետ է եղել այն եբրայեցին, որ շշնջացել է. «Ո՛չ միայն հացիւ կեցցէ»… Եվ արվեստագետ կլինի նա, ով կհասկանա, որ ըմբռնել չի նշանակում ընդունել, և որ դղիրդը միշտ սկսվում է շշուկից, ուստի և պիտի ականջալուր լինել ժամանակի շշուկին ավելի, քան դղիրդին…
Այս է, որ կոչվում է դիմանալ: Բայց մարդը ժայռ չէ. այս դեպքում դիմանալն էլ որևէ արժեք չէր ունենա: Մարդու լավագույն բնորոշումը, ըստ իս, Պասկալինն է, որ մարդուն դյուրաթեք եղեգնի հետ է համեմատում. եղեգնի, բայց «մտածո՜ղ եղեգնի»:
Ահա թե ինչու իմ կյանքի լավագույն տասնամյակը գնաց ոչ միայն դիմանալու, այլև… հարկադիր համակերպության վրա: 50-ական թվականների սկզբին ես զբաղված էի սիզիֆյան աշխատանքից էլ դժվարին գործով, աշխատում էի… ձայնս փոխել: Իմ առաջին գրքույկը («Անմահները հրամայում են»), որ լույս տեսավ 1948-ին, համեմատաբար պակաս աղմուկ հարուցեց, քան առաջին բանաստեղծություններս մամուլում: Բայց երկրորդ գրքի հարցը հասավ անլուծելիության: Չափածո ակնարկը, հանգավորված ռեպորտաժը, պատմողական-նկարագրական ոտանավորը գրավել էին ոչ միայն գրական շուկան, այլև դարձել գրական քաղաքականության վարիչը: Ու ես էլ փորձեցի գրել մի չափածո վիպակ, որ նախապես կոչվում էր «Գո՞մ, թե՞ պալատ»: «Ագրոքաղաքներ» կառուցելու ժամանակներն էին: Իմ ձեռագրին ծանոթացողները սարսափեցին. չէ՞ որ վերնագիրն իսկ դեմ էր «գլխավոր գծին»: Բայց քանի որ նրանք շահագրգռված էին այդ պոեմի հրատարակմամբ, ապա ինձ ստիպեցին չո՜րս անգամ վերամշակել: Ես արդեն տեսնում էի, որ մորթին քերթելուն չարժի, բայց ստացվել էր այն անեկդոտի պես, երբ արջի հետ ակամա մենամարտողին ասում են. «Արջին բա՛ց թող ու փախի՛ր», իսկ նա խեղճ-խեղճ պատասխանում է. «Ես թողնում եմ, բայց արջը բաց չի թողնում»: Չորս անգամ վերամշակելուց (այսինքն` ամեն ինչ հիմնովին փչացնելուց) հետո էլ «արջը ինձ բաց չթողեց». Հայպետհրատը պատրաստի շարվածքը ցրեց: Եվ բազմաչարչար ու տխուր պոեմը առաջին անգամ լույս ընծայեց մոսկովյան «Советский писатель»-ը 1953-ին («Друзья из Советашена» վերնագրով) և միայն դրանից հետո` Հայպետհրատը («Անհաշտ մտերմություն» վերնագրով):
Այդ պոեմի վրա տառապելու տարիներին ես հասկացա, որ մենք զբաղված ենք անհնարինը հնարավոր դարձնելու տանջալից ինքնախաբեությամբ. ամեն կերպ կեղծելով` անկեղծ խոսք ասել, ամեն տեսակ ստելով` ճշմարիտ խոսել: Ու դրանք ավելացվի և այ՛ն, որ գոնե ես այդ անելիս հարկադրված էի փոխել նաև սեփական ձայնս, ապա պարզ կդառնա ինքնազզվանքի այն զգացումը, որ գնալով պատում էր ինձ, ինչպես բորբոսը հացին: Այդ պատճառով էլ, երբ լույս էր տեսնում իմ երրորդ ժողովածուն («Սիրո ճանապարհը»), ես արդեն լքել էի ինքս ինձ` խճճվելով մի այնպիսի ճգնաժամի մեջ, որ առավել անտանելի է, քան տնտեսական կոչվածը, որովհետև կոչվում է հոգեկան:
Այդ տարիներին ես արդեն ավարտել էի ասպիրանտուրան, համարյա վերջացրել իմ դիսերտացիոն մենագրությունը, որի պաշտպանությունը, սակայն, նույնպես, անհնարին դարձավ, որովհետև ամբողջ երկրով մեկ ծավալվել էր հերթական «компания»-ն` այս անգամ էլ ընդդեմ պատմական թեմատիկայի: Հայ հին գրականության ու բանասիրության մեջ խորացված իմ ընկերներից շատերը, լքելով իրենց տարիների աշխատանքը, միանգամից դարձան սովետահայ գրականության «մասնագետներ», և գրվեցին դիսերտացիաներ այսպիսի մարդկանց «կյանքի ու գրական գործնեության» մասին, որոնք եթե ապրեին Նոյ նահապետի չափ էլ` չէին կարողանա արժանանալ նման բախտի: Այդպես վարվողները ստիպված էին հետևել իմաստնությանը այն առածի, որ արդեն հիշեցի. «Եթե ժամանակը սրտովդ չէ` դու ժամանակի սրտովը եղիր»: Ես չկարողացա և… կրկին դարձա առաջին կուրսի ուսանող` այս անգամ արդեն Մոսկվայի Գորկու անվան գրական ինստիտուտում:
Մոսկովյան կյանքիս առաջին տարիները լցված էին նույն հոգեկան ճգնաժամով: Յոթ ինստիտուտ ու համալսարան չեն կարող տալ այն, ինչ տալիս է ուսուցիչներից մեծագույնը` տառապանքը: Հիմա ես գիտեմ, որ մեծ ու անծանոթ քաղաքի փողոցներում, սառնամանիքի ու բքի մեջ շրջելիս, ոչ թե ես էի փնտրում իմ կորուստը, այլ իմ փախստական էությունն էր փնտրում ինձ: Եվ մենք, վերջիվերջո, հանդիպեցինք` չորս մետրանոց մի սենյակում, որտեղ սեղան դնելու տեղ չկար: Հանդիպեցինք և որոշեցինք վերջ տալ մեր խռովությանը` մեկ վճռական պայմանով. գրել այնպես, կարծես աշխարհում ո՛չ Գուտենբերգ է եղել, ո՛չ էլ ընթերցող կա:
Դա նշանակում էր` նախ.
մի ավելորդ անգամ էլ հաստատել Բերնարդ Շոուի այն ճշմարիտ խոսքը, թե «Բանաստեղծները բարձրաձայն խոսում են իրենք իրենց հետ, իսկ աշխարհը ականջ է դնում»:
Դա նշանակում էր` նաև.
հետևել Ստենդալի իմաստագույն խրատին` «Պիտի սովորել չհաճոյանալ ոչ ոքի, նույնիսկ ժողովրդին»:
Այս ընդգծված «նախ»-ն ու «նաև»-ը կարելի է ճյուղավորել երակների պես, բայց դա մեզ հեռուն կտանի, ուստի և շտապեմ ասել, որ այդպե՛ս և միա՛յն այդպես գրվեցին իմ հետագա երեք գրքերը: Նրանցից առաջինը, որ լույս տեսավ 1957-ին, խորագրված է «Նորից քեզ հետ»: Առերևույթ կարելի է կարծել, որ խորագիրը վերաբերում է քնարական հերոսուհուն: Չեմ ուզում ժխտած լինել, բայց կուզեի ավելացնել, թե դա առավել վերաբերում է իմ էությանը, որ փախստական էր դարձել, և իմ ձայնին, որ փոխել էի ջանում:
Արդեն վաճառքի պատրաստ այդ գիրքը փակվում էր սիրային մի պոեմով, սակայն վերջին րոպեին հարկ եղավ գիրքը ենթարկել կեսարյան հատման և պոեմը հանձնել որբանոց, այսինքն` հեղինակին: Այդ պոեմը հետագայում, Ե. Եվտուշենկոյի թարգմանությամբ, լույս տեսավ «Новый мир»-ում` բորբոքելով կրքոտ վեճեր և, մի անվանի քննադատի օգնությամբ, ինձ արժանացնելով ապրելու այն պահունակում, որտեղ գրանցվել էին նաև Դուդինցևին, Յաշինին, Գրանինին:
Իսկ այդ ընթացքում, միայն մեկ ընթերցողի` ի՛նձ համար, վերջացնում էի իմ հաջորդ գիրքը` մոտ 6000 տողանոց «Մարդը ափի մեջ» ժողովածուն: (Իմ մի գրքույկը նույն այս վերնագրով լույս է տեսել ռուսերեն`1960-ին: Դա բոլորովին ուրիշ ժողովածու է` քաղված «Նույն հասցեով» գրքից: Իսկական «Մարդը ափի մեջ» ժողովածուն լույս տեսավ միայն 1963-ին և անծանոթ է ռուս ընթերցողին):
Մոսկվայում գրվեց մի երրորդ գիրք էլ, որ միայն պայմանաբար կարելի է պոեմ կոչել: Դա էլ էր գրված միայն ինձ համար` պարզապս իբրև ինքնազատագրություն, իբրև թոթափումն այն ապրումների և խոհերի, որոնք տարիներ շարունակ կրծում էին իմ հոգեպատերը` ավտոմատիկ առնետների նման:

Իմ գիտակցական ամբողջ կյանքում ես տառապել եմ, եթե կարելի է ասել, կոմիտասասիրությունից: Իմ ազգի մեծագույն զավակներից մեկը, որին բնությունը օժտել էր այն ամենով, ինչի համագումարը բնորոշվում է «հանճար» կարճ բառով, ծնվել էր ամենաբախտավոր և ամենադժբախտ աստղի տակ: Բոլորովին որբ, մայրենի լեզուն համարյա թե մոռացած, միայն ձայնի (և որբության) շնորհիվ Էջմիածնի ճեմարան ընկած, ուստի և կուսակրոն դարձած, իր համակ լուսեղենությունը մշտնջենական սևերի մեջ պարփակած այդ մարդակերպ ոգին ի վերջո իսկապես էլ ոգեղինացավ. ականատես այդ ցեղասպանությանը, որի առաջնությունը գերմանական ֆաշիստներին չի պատկանում, այլ օսմանյան թուրքերին, Կոմիտասը խելագարվեց 1915-ին և ամբողջ քսա՜ն տարի ապրեց փարիզյան հոգեբուժարանում` իբրև մի անթաղ մեռել, իբրև անփուտ սրբություն: Գրել Կոմիտասի մասին հավասարազոր էր գրել հայ ժողովրդի վերջին 100 տարվա պատմությունը` ժողովրդի կյանքով ու երազանքներով, կենցաղով ու գոյամարտով, երգերով ու լացով, եվրոպական դիվանագիտությամբ ու թուրքական բարբարոսությամբ, ազգագրությամբ և ազգագիտությամբ, անցյալով և ապագայով:
Ես ոխերիմ թշնամություն ունեմ այն պոեզիայի հանդեպ, որ հիմնվում է «մասին»-ի վրա ու շուրջ, ինչպես թրթուրը` մրգածաղկի: Ես էլ պոեզիա չեմ համարում այն ամենը, ինչ կարող է գրվել արձակով, ինչ կարող է պատմվել: Ուստի և իմ «Անլռելի զանգակատունը» գրված է ոչ թե Կոմիտասի մասին, այլ Կոմիտասի առթիվ, և 7000 տողանոց այդ երկը ոչ ես, ոչ էլ որևէ ընթերցող չի կարող պատմել թեկուզ 7 րոպե:
«Անլռելի զանգակատուն»-ը լույս տեսավ 1959-ին: Նա երեք անգամ վերահրատարակվել է արտասահմանում: Հայպետհրատը շուտով գրախանութներ կհանի իր երկրորդ հրատարակության մասսայական տպաքանակը. անցել է 7 տարի, բայց մինչև հիմա էլ երբեմն հավատս չի գալիս, թե նա լույս է տեսել: Բանից պարզվում է, որ տպագրվելու ամենակարճ ուղին տպագրվելու մասին բնավ չմտածելն է… և հասկացված լինելը բնավ էլ չի նշանակում լինել հասկանալի…
«Անլռելի զանգակատուն»-ից հետո լույս տեսավ իմ «Մարդը ափի մեջ» ժողովածուն, որ տեղիք տվեց անլռելի խոսակցությունների և իմ «Զանգակատան» երկրպագուներից ոմանց հիասթափեցրեց: «Ինչո՞ւ»-ի պատասխանը ինձնից ավելի լավ կարող է տալ անգլիացի Մոեմը: «Հասարակությունը սիրում է նորը, բայց այն ժամանակ միայն, երբ նա համապատասխանում է հին ըմբռնումներին, երբ նա հուզում է, բայց ոչ անհանգստացնում: Հասարակությունը սիրում է մտքեր այն պայմանով, որ դրանք զգեստավորված լինեն պատկերների մեջ, միայն թե այդ մտքերը այնպիսին պիտի լինեն, որպիսիք անցել են իր իսկ գլխով, բայց համարձակության պակասի պատճառով մնացել են չասված»;
«Ինչո՞ւ»-ին կարող է պատասխանել նաև ժողովուրդն իր առածով. «Մարդն իր չիմացած բանի թշնամին է»;
Ճիշտ է, որ գրողը դրսևորում է այն, ինչ ուրիշները նկատել` բայց չեն տեսել, զգացել` բայց չեն հասկացել, ապրել` բայց չեն կարողացել արտահայտել: Ճիշտ է, բայց թերատ է: Իսկական գրողը նա է, ով նաև տեսնում է բաներ, որ այլոք չեն տեսել, զգում է բաներ, որ ուրիշները չեն զգացել, ապրում է բաներ, որ ամեն ոք չի ապրել և չի կարող ապրել: Անցյալ և արդի գրականության տարբերությունը, ընդհանուր և կոպիտ սահմանագծումով, ըստ իս այն է, որ եթե հները ասում էին այսպիսի բաներ, որ ամեն մարդ կարող է իմանալ, բայց չգիտի, ապա նորերը պիտի հոգ տանեն ասելու այնպիսի բաներ, որոնք, իրենց կարծիքով, մենք չգիտենք և չենք կարող իմանալ, եթե իրենք չլինեին: Ուստի և` եթե որևէ մեկը ասում է այնպիսի բան, որ ես գիտեմ, կարող է ինձ իր ընթերցողը չհամարել, որովհետև ես` ընթերցողս, ավելի անճարակ չեմ, քան ռադիոունկնդիրը. կարող եմ «անջատել ռադիոն», այսինքն` փակել գիրքը:
Այս պատճառով էլ` ես արդի պոեզիան երևակայում եմ ոչ իբրև գիծ, այլ իբրև կետգիծ: Արանքներ կան կետի և գծի միջև: Դրանք ավելորդ մանրամասներն են (այն, ինչ կարող է պատմվել), ծանոթ տեղերը (այն, ինչ ենթադրվում է), անհարկի կամրջակները (միտքը, ինչպես ստվերը, թռնում է ձորերի ու վիհերի վրայով), կեռերն ու ճարմանդները (երևակայությունը, ինչպես շողը կամ անձրևը, երկինքն կապում է երկրին):Այս պատճառով է, որ արդի բանաստեղծությունը հաճախ շատերին թվում է խրթին, ոմանց` նույնիսկ անտրամաբանական: Այս պատճառով է, որ ընթերցողների հետ քննադատներից շատերն էլ բանաստեղծներին դատում են այսպես կոչված պարզության և բյուրեղացման դատակետերով:
Բայց պարզության հարցը շատ բարդ է: Կա քայլվածքի պարզություն: Իսկ ճշմարիտ բանաստեղծությունը նման է… պարի, ուրեմն և մեկ այլ պարզության պետք ունի: Ոչ մի բանաստեղծ, եթե նա հոգեկան խախտում չունի (Պավլովի խոսքով`«Եթե նա ուռցրած արվեստագետ չէ»), չի կարող դիտմամբ բարդացնել իր խոսքը. «Դա հակադիր է ստեղծագործելուն»)): Բայց բանաստեղծը պիտի լինի հասկացված և ոչ թե հասկանալի: Սա այլ բան չի նշանակում, քան այն, ինչ վերին հրամայական է բոլոր արվեստագետներր համար. չենթարկվել հաջողության հրամանատարական «Հավսա՜ր» կանչին, չհաճոյանալ ընթերցողին (վերհիշենք Ստենդալի խորհուրդը): Որովհետև արվեստագետը շատ ավելի դժբախտ ծնունդ է, քան ժողովուրդը, մինչ «ժողովուրդ» կոչվածը մշտապես ենթակա է աճման և աճում է շարունակ (սերունդների հերթափոխությամբ), ապա «արվեստագետ» կոչվածը զուրկ է այդ հնարավորությունից, այն պարզ պատճառով, որ ունի ընդամենը մեկ սերնդի կյանք: Ուստի և մեծ է այն արվեստագետը, որ ի սկզբանե (այսինքն` իր կարճ կյանքի ընթացքում) աճված է այնքան, ինչքան կարող է աճել ժողովուրդը գոնե մի քանի (լավ է` բազում) սերունդների հերթափոխության ընթացքում:
Խոսում են նաև սեղմությունից և տնտեսումից:
Բայց կա սեղմություն սեղմիրանի: Եվ կա բարձրահասակ ու թիկնավետ մարդուն կարճլիկ ու նեղլիկ հագուստ հագցնելու սեղմությունը:
Եվ կա տնտեսումն, որ գալիս է ոչ այլ ինչից, քան ընչազրկությունից:
Հոլովում են բյուրեղացումը:
Իսկ այժմ մեզ, ըստ իս, շատ ավելի պետք է լուծույթ, քան բյուրեղացում: Չէ՞ որ բյուրեղացումն այլ բան չէ, քան մեկ նյութի գերհագեցվածություն, մինչդեռ արդի բանաստեղծությունը պիտի դառնա շատ նյութերի անմնացորդ լուծույթ:
Այլ կերպ ասած` ես արդի բանաստեղծության հիմնական տիպարը, երաժշտական տերմինով արտահայտված, համարում եմ ոչ թե երգային մտածողությունը, այլ սիմֆոնիզմը: Ոչ թե մենաձայնությունը, այլ բազմաձայնությունը: Եվ սիմֆոնիզմ ու բազմաձայնություն ասելիս ես չեմ ենթադրում անպատճառ սիմֆոնիա (պոեմ) կամ երգչախումբ (դրամատիկական պոեմ): Սիմֆոնիզմ և բազմաձայնություն` նույնիսկ 10-15 տողանոց բանաստեղծության մեջ: Ոչ թե երգ, որի եղանակը վերջանում է առաջին տնով. հետագա բոլոր տների խոսքերն են փոխվում, իսկ եղանակն ու կրկներգ -рефрен-ը մնում են նույնը, այլ երգ, որի յուրաքանչյուր հաջորդ տուն -куплет-ը նախորդ տան եղանակը փոփոխակում ու զարգացնում է բոլորովին այլ ձևերով: Իսկ սիմֆոնիկ-զարգացած երաժշտությունը ոչ թե բացառում, այլ ենթադրում է նաև այն, ինչ կոչվում է դիսոնանս, որ բանաստեղծության տիտղոսավոր և անտիտղոս գնահատողները հաճախ կոչում են «կոպիտ տեղեր» կամ «արձակայնություն»: Եկեք երաժիշտներին չծիծաղեցնենք մեզ վրա. դիսոնանսը երաժշտության ու երաժշտի թուլությունը կամ անզորությունը չէ, այլ ուժը և կարողությունը: Փայտի հատկանիշներով չի կարելի դատել պլաստմասսայի մասին, թեպետև երկուսն էլ շինանյութ են: Եվ երգային մտածողության չափանիշը չի կարելի էտալոն դարձնել սիմֆոնիկ մտածողության համար:
-Իսկ ինչո՞ւ և անպատճա ՛ռ սիմֆոնիկ, - կարող են հարցնել իրավամբ:
Պատասխանի համար պետք է դիմել ոչ թե ինձ, այլ դարին,- ավելի ճիշտ` դարի ժամանակակից պատգամախոսին, որ կոչվում է քվանտային տեսություն, հարաբերականության տեսություն, ատոմային էներգիա, հրթիռ կամ արբանյակ, - ինչպես կուզեք:
Իսկ անհամեստությո՞ւն կհամարվի, եթե ասեմ, որ ժամանակակից մարդը առավել բարդ կառուցվածք ունի, քան Դանեմարքայի արքայազնը: Այդ դեպքում արտահայտվեմ ավելի համեստ. մի՞թե մենք ավելի բարդ չենք, քան նույն այդ արքայազնի զրուցակիցը` գերեզմանափորը կամ խեղկատակը: Գոնե պիտի ամաչել այդ գերեզմանափորից ու խեղկատակից և XX դարի բանաստեղծությունը չըմբռնել իբրև խաղիկների բազմահարկություն: Խորալներ են ղողանջում մեր հոգում, իսկ մեզ ուզում են հաճույք պատճառել ճաշարանային նվագախմբերով. ռեքվիեմների կարիքն է մեզ տանջում, իսկ մեզ խորհուրդ են տալիս գնալ պարային հրապարակ. սիմֆոնիաների են ծարավի մեր ականջները, իսկ մեր նույն այդ ականջները քաշում են հենց այդ պատճառով և ականջներից քաշելով ստիպում են լսել հովվական այն շվին, որ ընդամենը երկու ծակ ունի` մեկի անունը «Հույզ», մյուսի մականունը` «Սիրտ»:
Վաղուց է եկել ժամանակը մտածող, մտավորական, իմացական հերոսի` լինի դա քնարական հերոս թե հերոս վեպ ու վիպակի: Ու եթե այսպես դատենք` արժի՞ արդյոք այդքան շատ խոսել ժողովրդական բանահյուսությունից օգտվելու, դա մշակելու-վերամշակելու անհրաժեշտության մասին: Բանահյուսությունն ունի իր անկրկնելի հմայքն ու հարստությունը: Եվ ամեն ազգի գրող էլ, ծնվելով և մինչև մեռնելը, օգտվում է դրանից, ինչպես օդից: Բայց չմոռանանք, որ բանահյուսությունն այլևս չի զարգանում, որովհետև չի կարողանում (անեկդոտները չհաշվենք): Ու եթե դեռ զարգացող բանահյուսություն կա` դա էլ միայն հետամնաց ազգերի մեջ:
Արդ` հարաբերականության տեսության աղը ծամած, քվանտային տեսությունը համտեսած, կիբերնետիկայով կոկորդը ողողող ընթերցողիս և ընթերցողիդ ինչպե՞ս պիտի հոգեպես գոհացնես քո ֆոլկլորային մտածողությամբ: Գրականությունը երգի և պարի ազգային անսամբլ չէ, և ոչ էլ համերգային դահլիճներում օր ու գիշեր ելույթ են ունենում նմանատիպ անսամբլներ միայն:
Պետք է սովորել գոնե շեքսպիրյան գերեզմանափորից… կամ խեղկատակից…
Այստեղից էլ` ընդամենը կես քայլ է մինչև ազգայինն ու միջազգայինը, ավանդականն ու նորարականը:
Վերջին տարիներս շատ է խոսվում այդ մասին: Եվ ասվում են շատ ծանոթ ու պարզունակ բաներ: Վնաս չունի: «Ինչպե՞ս պատահեց, որ Կոպենհագենը դարձավ տեսական ֆիզիկայի Մեքքան և դաստիարակեց այդքան շատ տաղանդավոր ֆիզիկոսների», - խորհրդային անվանի ֆիզիկոս Տամմը մեկ անգամ հարցրել է Նիլս Բորին: Եվ Նիլս Բորը, որի անունը միշտ հիշվում է Այնշտայնի անվան հետ, պատասխանել է «Իսկապես` չգիտեմ: Գուցե այն պատճառով միայն, որ մենք չէինք վախենում պարզունակ հարցերով երևան բերել մեր տգիտությունը»: Ուրեմն մեզ էլ չի խանգարի հարցադրումների պարզունակությունը, միայն թե հարցադրումներ լինեն: Եվ անկարելի է գրականությամբ զբաղվել լրջորեն ու չխառնվել այն վեճին, որ մղվում է ազգայինի և միջազգայինի, ավանդականի և նորարարականի շուրջ, ինչքան էլ այդ հարցերի մասին ասված լինեն ծանոթ ու ճշմարիտ, տափակ ու սուր մտքեր:
Ավանդականը նման է արյան, այլ բառով ասած` ժառանգականություն: Դա մեզանից անկախ և մեր մեջ գործող մի այնպիսի օրենք է, ինչպես որ ժառանգականությունը: Եվ դրա ժխտումը հավասարազոր է կոպերով ընկույզ ջարդելուն: Ու թե այսպես է` էլ ինչո՞ւ այսքան ուժ ու եռանդ ծախսել, այդքան ջուր ու արյուն պղտորել` գոռալով ավանդականի մասին: Ո՞ր որդին (այդ թվում նաև բիճը) չի քաշում իր հորը կամ քեռուն` նույնիսկ հակառակ իր ցանկության: «Կա»-ն պետք չունի հաստատման և այն էլ` դատարանի վճռով:
Գիտության ու արվեստը հակոտնյաներ են ըստ էության, բայց նույնական են ըստ զարգացման ճանապարհի: Ես համոզված եմ (համոզված եղեք նաև դուք), որ ֆիզիկոսները իրենց բանավոր (և մանավանդ գրավոր) զրույցներում խոսում են ամեն բանի մասին, բայց ո՛չ Ֆարադեյի ու Նյուտոնի, իսկ արդեն հասուն ստեղծագործողները` նաև ո՛չ Այնշտայնի և Պլանկի: Իսկ մեր խոսակցության գերակշիռ մասը մեր «ֆարադեյներն» ու «նյուտոններն» են: Սա նույնքան անհեթեթ ու ծիծաղելի է, ինչքան եթե սիրածները իրար գրկեն և ամբողջ ժամանակ խոսեն իրենց… նախապապիկների ու նախամամիկների մասին կամ հակառակորդները հանդիպեն ու խոսեն իրենց… արյան շրջանառությունից ու հեմոգլոբինի բաղադրությունից: Ի սեր նյուտոնների ու ֆարադեյների կուրծք ծեծողները ոչ թե նրանց հարազատ զավակներն են` արյունը արյունից և ոսկորը ոսկորից, այլ մեծավ մասամբ նրանց խորթ ու օտար, այլ կերպ` սահմանափակ մարդիկ կամ ի ծնե ծերուկներ: Նրանք հետամնացությունը կոչում են սրբություն, պարզունակությունը անվանում բյուրեղացում, խորունկը համարում խրթին, ապայժմեականը հասկանում ազգային ինքնատիպություն: Ու եթե կա մի տեղ, ուր նրանք ճիշտ են կիսով չափ, այդ էլ նրանց պայքարն է էժանագին մոդայի դեմ: Եվ ճիշտ են կիսո՛վ չափ, որովհետև մոդան ու նորարարությունը շփոթողը գրականության հետ չունի նույնիսկ սեռական կապ. նրա կապը կարող է լինել միայն դիպլոմային: Եվ ինչպես նրանց հասկացնես, որ նոր ոճը, մտածողության նոր եղանակը մոդա չէ, որ փոխվում է սեզոնի հետ, այլ (եթե պարտադիր է, որ համեմատությունը շարունակվի) տարազ է, որ փոխվում է ժամանակի հետ: Աշխարհում արդեն ֆրակը սովորական հագուստ չէ: Ոչ էլ գալիֆեն: Ոչ էլ չուխա-արխալուղ-կապան: Ոչ էլ տրեխը: Մորուք պահելն անգամ մատնացույց անելու բան է: Մոդան ու տարազը նույն համեմատությունն ունեն, ինչ ժամացույցի մեծ ու փոքր սլաքը, որքան անգամ արագ է շարժվում մեկը, նույնքան անգամ դանդաղ է պտտվում մյուսը: Բայց այդ «մյուս»-ը (որ ժամացույցի փոքր սլաքն է, իսկ այլ մի համեմատությամբ`«տարազը») եթե պտտվեց կամ փոխվեց,ապա ժամը հաշվի չառնել կամ տարազին չհետևել կարող են միայն խելապակասները կամ ձեռնածուները:
«Տարազը» գրողի համար ժամանակն է, սրա շունչը, սրա լեզուն ու մտածողության մակարդակը, ապա նաև մտածողության եղանակը: Ըստ որում մտածողության եղանակն իմն է, իսկ մակարդակը` դարինը: Եղանակը կարող է տարբեր լինել, իսկ մակարդակը պարտադիր է: Եվ ով չունի այդ մակարդակը, նա ապրում է այս դարում` ինչպես օտարի տանը: Նա է, որ իր տեղում չէ և ոչ տունը: Կարելի է ամեն ինչ լինել, բացի ժամանակավրեպ լինելուց…Իսկ նորարարությունը ոչ անձնական քմայք է, ոչ էլ կաշվից դուրս գալու պես մի բան: Ամեն մի տաղանդի ավագագույն հատկանիշն է դա և գոյության անդրանիկ ապացույցը: Դա ամենից պարզ դրսևորվում է դերասանական արվեստում: Դերը գրված է վաղուց (հաճախ 100, 1000, նույնիսկ 2000 տարի առաջ): Դերը խաղացվել է վաղուց (հաճախ 100, 1000, նույնիսկ 2000 անգամ`նույնքան էլ տարբեր դերասանների կողմից): Եվ դերասան է միայն նա՛, ով նույն այդ դերը կարողանում է խաղալ նոր ձևով, նույն այդ բառերին կարողանու է տալ նոր հնչեղություն, կարճ ասած` լոկ նա, ով նորարար է: Ու եթե այսպես է արվեստներից ամենասահմանափակվածի, ամենաանազատի մեջ, ինչպե՞ս կարող է նույնը չլինել մի այնպիսի դյուրափոփոխ արվեստում, որպիսին է գրականությունը: Պարզապես շատ քիչ է ատավիզմ համարել միայն պոչ ունենալը: Միլիոնից մեկն է պոչով ծնվում, մինչդեռ ուղեղային պոչավորներրի անունը լեգեոն է…
Կան բառեր, որ շատ են բարձր հնչվում, ուստի և վախեցնում են մարդկանց: «Նորարար»-ը այդ կարգի բառերից է: Մինչդեռ սատանան այնքան էլ սարսափելի չէ, որքան կարծվում է: Այսօր նորարար լինել նշանակում է զգալ և հասկանալ, որ պետք է գրել կոնկրետ, բայց ոչ կոնկրետի մասին և այս «մասին»-ի մասին ոչ այնպիսի նկարագրական մանրամասնությամբ, որից մարդու սիրտն է խառնում:
Երանի նրան, ով մարդկանց գլխապտույտ է պատճառում, և վա՜յ նրան, ով պատճառում է սրտխառնուք:
Քիմիական լուծույթի մի քանի կաթիլով ջրին կարելի է տալ մանիշակի գույն, որ բնավ էլ մանիշակ չէ, ուրեմն և գլուխների բաժանված ռեպորտաժը վեպ չէ, ոչ էլ չափածոյի մեջ խեղանդամված ակնարկը` բանաստեղծություն:
Այլ կերպ ասած` բանաստեղծությունը ջուր չէ, որ սողա գետնի վրա` գույքագրելով իր ափերի եղած-չեղածը` թուրքական երբեմնի հարկահանի պարտաճանաչությամբ: Բանաստեղծությունը նման է շոգու, որ միշտ, ինչպես գիտենք, բարձրանում է վեր և ոչ թե սոսնձվում գետնին:
Իսկ կյանքն էլ պատկերազարդ ամսագիր չէ, ոչ էլ գրողը այդ ամսագրի հաստիքային նկարիչ-ձևավորողը: Պետք է ամաչել եթե ոչ աստվածաշնչյան անանուն և անվանի բանաստեղծներից, ապա գոնե Շեքսպիրից, գոնե սրա բազմաթիվ խեղկատակներից: Չէ՞ որ մեր ներանձնավում չղջիկներ չեն ապրում, և մեր հոգեկան թավուտում` միայն բուեր: Մեր ներաշխարհը նման է հզոր ռադիոընդունիչի` լեցուն հազարավոր ձայներով և աղմուկներով:
Պոեզիան գործ չունի ուղիղ ապացույցի հետ: նրա բնագավառն է հակադարձ ապացույցը, այլ կերպ ասած` նրան պիտի հետաքրքրի ոչ թե գորգի երեսը, այլ տակը: Եվ չմոռանանք, որ գորգերը գնահատվում են իրենց հանգույցների խտությամբ, իսկ այդ հանգույցները հաշվել կարելի է միայն տակից և ոչ թե երեսից:
Բանաստեղծությունը ռեբուս չէ, այո՜, հարյո՛ւր անգամ այո՜: Բայց բանաստեղծությունը Այբբենարան էլ չէ, որի մեջ ամեն տառի տակ տպվի համապատասխան նկար: Այո՞: Հազա՜ր անգամ այո՛:
Այսպես մտածող և այսպես աշխատող բանաստեղծը չի կարող չբերել և իսկապես էլ բերում է իր կլիման: Եվ ժամանակ է պետք, որ ընթերցողը վարժվի այդ կլիմային, այսինքն` օդափոխվի: Սկզբում նա կարող է իրեն նույնիսկ վատ զգալ, ինչպես ամեն մի օդափոխության ժամանակ, բայց հետո նա (կամ որդին, որ նույնիսկ «նա» է) անպատճառ կառողջանա…
Եվ այս ամենը` ոչ հրաշքի և ոչ էլ ժամանակակից շինարարության «ինդուստրիալ միջոցներով»: Եվ այս ամենը` բջջի պես պարզ -բջջի պես բարդ մի բանի` բառի՜ օգնությամբ:
Իսկ բա՜ռը: Նա նման է նորահաս աղջկա, որ միշտ հագած-կապած է, կոճկված ու ամոթխած, զգույշ ու խրտչուն: Եվ նրան մերկ կարող է տեսնել այն տառապյալը միայն, որ սիրում է նրան իր կյանքից առավել և որին` երջանիկին, այդ պատճառով էլ սիրում է ինքը` բառը…
Բանից պարզվում է, որ տներ են շինում նաև… աղաքարից (Սահարայի Տեգազի քաղաքում, որովհետև դա ածխարհիս ամենաչորային վայրն է, և աղը անձրևից հալվելու վախ չունի): Բայց այս հեքիաթանման իրողությունը մեզ համար պարզապես նշանակում է, որ… ամեն բառ իր գործածության տեղը պիտի ունենա:
***
Առայսօր` այսպես:
Իսկ վա՞ղը:
Գրողը չէ, որ գրելիք է փնտրում: Գրելիքն է գրող փնտրում:
Ես սպասում եմ, որ գրելիքս ինձ գտնի:
Չէ՞ որ նա գիտի իմ հասցեն…

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ
27,29.XI-1.XII.1965թ.
Չանախչի
Կատեգորիա: Мои статьи | Ավելացրեց: grig (25.10.2011)
Դիտումներ: 721
Մեկնաբանություններն ընդամենը՝: 0
Մեկնաբանություններ ավելացնել կարող են միայն գրանցված անդամները
[ Գրանցում | Մուտք ]